Καλόμαθε η γριγιά στα σύκα   //  τσ’ όλη μέρα τ’ αναζήτα.   

Τάσος Μακρής

Ασχολούμαστε με την παραπάνω παροιμιώδη φράση  των    προγόνων μας, γιατί  πιστεύουμε πως κάτι έχει να μας φανερώσει από τη ζωή, από τη σκέψη από το  πολιτισμικό επίπεδό τους. Κατανοώντας δε το βαθύτερο νόημα της φράσης,  ίσως  βρούμε πτυχές που προσομοιάζουν  στη δική μας ψυχοσύνθεση . Για να επιτευχθεί αυτό πρέπει να τεθεί και πάλι το βασικό ερώτημα της έρευνας του  παροιμιώδους λόγου: Γιατί σκάρωσαν αυτό το δίστιχο οι πρόγονοί μας ;

Οι δύο παραπάνω στίχοι συνιστούν μία κοινωνική σκηνή με πρωταγωνιστή και δευτερεύοντα   πρόσωπα.  Η  γριγιά είναι ο πρωταγωνιστής και φαίνεται πως ο σεναριογράφος διάλεξε αυτή την ηλικιακή βαθμίδα , γιατί εύκολα θα μπορούσε να της φορτώσει  αδυναμίες συμπεριφοράς, τις οποίες  σκόπευε να αναδείξει. Η λέξη <γριγιά> και στις μέρες  μας παίρνει μία υποτιμητική σημασία. Είναι το υποτιμητικό  <γραίδιον>,  που δεν μπορεί να διεκδικεί τον σεβασμό, που οφείλουμε στην < γερόντισσα>.   Έτσι κατεβαίνει ένα σκαλί της ανθρώπινης αξιοπρέπειας και επαιτεί τα σύκα.

Η πρώτη λοιπόν πληροφορία που παίρνουμε από τη φράση είναι πως οι ηλικιωμένες γυναίκες, οι γριές , δεν απολάμβαναν τον απαιτούμενο σεβασμό σ’ εκείνες τις κοινωνίες, δεν λεγόταν γερόντισσες , αλλά υποβαθμισμένες <γριγιές>  με στερήσεις που τις έκαναν να επαιτούν σύκα, τα οποία ήταν εύκολη   γι΄αυτές τροφή, μια και δεν θα είχαν όλα τα δόντια τους.

Τα σύκα σαν  τροφή παίρνουν πρωταγωνιστικό ρόλο στην παροιμιώδη διατύπωση. Τα ρήματα  < καλόμαθ ι>    και <αναζήτα>   δείχνουν σκληρότητα που αναβαθμίζει την αξία των σύκων. Η γριά μπορούσε να φάει ένα-δύο σύκα , αλλά όχι και να κακομάθει  ούτε και να τα αναζητά όλη μέρα. Τα σύκα λοιπόν ήταν ακριβή τροφή, που δεν ήταν για τις  γριγιές  και για συχνή χρήση. Δεν είχε προφτάσει  φαίνεται  ακόμα να τα εκτοπίσει η σοκολάτα!

Η διατύπωση είναι μαστορικά φτιαγμένη .Η <γριγιά> με τις κατάλληλες λέξεις σχεδόν εξευτελίζεται: Τρώει και της αρέσουν τα σύκα , καλομαθαίνει και τα αναζητά (επαιτεί)  κι αυτό το κάνει όλη τη μέρα. Η < γριγιά> είναι ξαναμωραμένη με όλες τις αδυναμίες ενός παιδιού. Αυτά τα ξέρουμε και στους  χρόνους μας και δεν μας κάνει εντύπωση η γεροντική άνοια, το ξεμώραμα των χρόνων μας. Προς τι λοιπόν να διατυπωθεί με καλλιτεχνικό τρόπο αυτό το δίστιχο;

Η <γριγιά> και η κατανάλωση των σύκων δρα και πάλι μεταφορικά, όπως  γίνεται συνήθως στον παροιμιακό λόγο. Η λέξη  <καλόμαθι>  είναι το νοηματικό κλειδί της φράσης. Όλα τα πλάσματα του πλανήτη μας καλομαθαίνουν, όταν θα βρουν  ευνοικές  συνθήκες, προσαρμόζονται  σ΄αυτές   και είναι πολύ δύσκολο να  επαναπροσαρμοστούν   σε άλλες. Αναζητούν   πάντα αυτές στις οποίες  συνήθισαν και βολεύτηκαν. Έτσι η  <γριγιά>  εκπροσωπεί τον κάθε ζωντανό οργανισμό  και τα <σύκα>  αντιπροσωπεύουν  τις  ευνοικές συνθήκες  που κάποτε λαχαίνουν  στα ζωντανά πλάσματα.

Οι ευνοῒκές συνθήκες όμως είναι πιο πολύ λαχείο και όχι κανόνας . Η συνηθισμένη κατάσταση είναι ο σκληρός ανταγωνισμός και η στέρηση των < σύκων>. Οι οργανισμοί πρέπει να είναι προσαρμοσμένοι σε αυτή την πραγματικότητα   και να μην καλομαθαίνουν .Η επιβίωση πετυχαίνεται με την χρήση και άλλων, πιο σκληρών , πραγμάτων από τα πολύ μαλακά σύκα.

Μ΄ αυτές  τις σκέψεις νομίζω πως διακρίνεται αρκετά καθαρά ο στόχος της παροιμιώδους φράσης. Απευθύνεται σε όλα  τα πλάσματα της Γης, για να αναδείξει τη μεγάλη  αδυναμία τους  να  καλομαθαίνουν στην επικοινωνία <συκοφαγία>. Τα σύκα επίσης δεν είναι ατελείωτα . Οι πόροι της Γης είναι πεπερασμένοι. Όταν θα τους τελειώσουμε, θα τελειώσουμε κι εμείς!  Η καθημερινή αναζήτησή τους (όλη μέρα ), επειδή καλομάθαμε, θα έχει ολέθριες συνέπειες.

Το κείμενο της παροιμιώδους φράσης μας θα μπορούσε να λογιστεί  σαν μια προφορική παρέμβαση στον αναπτυξιακό κατήφορο του ανθρώπινου είδους.

Είναι έτσι καμωμένο, με την  επιφανειακά απλοική του διατύπωση, που μπορεί να καλύψει    διαχρονικἀ  όλο το φάσμα του γίγνεσθαι επί της Γης.

Τάσος  Μακρής.