Ψήγματα Ιστορίας της περιοχής μας από δημοσιεύματα του τύπου στο πρώτο τέταρτο του 20ου αιώνα

Ιγνάτης Ψάνης

 Ο ανήσυχος και ερευνητικός νους του Στρατή Νικέλλη, ψάχνοντας στα αρχεία παλαιών εφημερίδων του νησιού μας, έφερε στο φως ένα αποσπασματικό μεν αλλά εξαιρετικό υλικό, που φωτίζει ένα μέρος της περιοχής μας μετά την απελευθέρωση του 1912 και, ακολουθώντας την ιστορική, εξέλιξη καταγράφει ενδιαφέροντα στοιχεία αρχικά για την εποχή του Διχασμού, και όσα θετικά γίνονται στα πρώτα χρόνια της Μικρασιατικής εκστρατείας. Συγκινητικά είναι τα όσα έφερε στο φως για το βαρύ συναισθηματικό φορτίο μαθητών και κατοίκων Βρισάς και Πολιχνίτου για το πένθος, λόγω του θανάτου του “χρηστού, αγαθού και ενάρετου” Σχολάρχη του Παναγιώτη Ε. Κουτρή. Στη συνέχεια η ιστορική ροή τον οδηγεί στα απόνερα της ανταλλαγής των πληθυσμών στα μέρη μας, στους πρόσφυγες, συνεχίζει με τη διεκδίκηση του δάσους από τα Βασιλικά και φυσικά κλείνει με την αναφορά του στον “ομφαλό” της Γης, στα αγαπημένα του Βατερά.

 Στρατής Νικέλλης

Φτωχικές είναι οι γνώσεις μας για το «γίγνεσθαι» του χωριού μας και της περιοχής μας έναν αιώνα πριν από σήμερα. Ακτίνες που φωτίζουν αυτήν την περίοδο μας δίνουν τα δημοσιεύματα του τοπικού λεσβιακού τύπου. Περιδιαβαίνοντας τα ψηφιοποιημένα φύλλα των εφημερίδων της εποχής εκείνης από τη Δημόσια Βιβλιοθήκη Μυτιλήνης σταχυολογήσαμε ορισμένες  ενδιαφέρουσες πληροφορίες τις οποίες παραθέτουμε ενταγμένες μέσα στο ευρύτερο ιστορικό πλαίσιο.

• Επί τουρκοκρατίας η ζωή των ελλήνων και στο νησί μας αντιμετώπιζε τις αυθαιρεσίες των ισχυρών και εν προκειμένω του φοροεισπράκτορα. Λίγο πριν την απελευθέρωση του νησιού μας η φορολογία των αγροτών είναι δυσβάστακτη και οι Βρισαγώτες της εποχής διαμαρτύρονται στη διοίκηση ότι τα μαύρα σταφύλια πωλούνται 24 παράδες  η οκά και ο φόρος που επιβάλλεται ανέρχεται σε 26 παράδες το κιλό! (Σάλπιγξ 8/3/2012) Απειλούν δε να εκριζώσουν τα αμπέλια τους αφού η καλλιέργειά τους έχει γίνει ασύμφορη.
• Σε λίγους μήνες απελευθερώνεται το νησί μας στις 8 Νοεμβρίου ενώ τα χωριά μας απελευθερώνονται 4μέρες αργότερα. Το πώς μας το πληροφορεί ο «Λαϊκός αγών» της 14^ης Νοεμβρίου: «Οπλοφόροι πολίτες εκ Βρυσσάς ενωθέντες μετά τοιούτων εκ Πολιχνίτου κατέλυσαν τα αρχάς εν τη κωμοπόλει Πολιχνίτου» Στη συνέχεια φυλάκισαν τους υπαλλήλους για να μη συμβούν αγριότητες (τους απελευθέρωσαν αργότερα) και φυσικά κατέσχεσαν τον οπλισμό που βρήκαν (όπλα ΜΑΡΤΙΝΙ, σφαίρες και χειροβομβίδα). Ακολούθως αντιπροσωπεία τους κατέβηκε στη Διοίκηση στη Μυτιλήνη για να πάρει οδηγίες.
• Η Μυτιλήνη και οι περιοχές της νοτιοανατολικής Λέσβου είχαν απελευθερωθεί αλλά η βόρεια και δυτική Λέσβος βρίσκονταν για αρκετές ακόμα μέρες κάτω απ’ τον έλεγχο των Τούρκων οι οποίοι είχαν εκτραχυνθεί. Έτσι οι τούρκοι στο Σίγρι πυροβόλησαν ένα διερχόμενο πλοίο με αποτέλεσμα εκτός απ’ τις ζημιές στο σκαρί και στα πανιά του να σκοτώσουν και δυο ναύτες του. Το πλοίο βρήκε καταφύγιο στην «Ελπίδα» σημερινή Σκάλα Πολιχνίτου.
• Αμέσως μετά την απελευθέρωση μεγάλου μέρους της ελληνικής επικράτειας κατά τους Βαλκανικούς πολέμους, ξεσπά ο Α’ παγκόσμιος πόλεμος που είχε για την Ελλάδα ως άμεσο και τραγικό αποτέλεσμα τον εθνικό διχασμό, καθώς Βενιζέλος και βασιλιάς είχαν αντίθετες απόψεις σχετικά με τη συμμετοχή της χώρας μας σ’ αυτόν  και προσπαθούσαν με κάθε θεμιτό και αθέμιτο μέσο να τις επιβάλλουν. Τελικά η Ελλάδα μπαίνει στο τέλος του πολέμου στο πλευρό των Αγγλογάλλων επικρατώντας η άποψη του Βενιζέλου.  Έτσι στο κλίμα αυτό στον Πολιχνίτο το 1917 στην επέτειο της Εθνικής γιορτής της Γαλλίας γίνονται πανηγυρικές εκδηλώσεις με δοξολογία, ομιλίες και δεξιώσεις στο δημαρχείο. (Κήρυξ 4/7/1917)
• Στη συνέχεια τα ελληνικά στρατεύματα αποβιβάζονται στη Μικρά Ασία και τα πρώτα χρόνια υπάρχει εθνική ευφορία. Η ζωή στην Ελλάδα συνεχίζεται και το νησί μας δεν αποτελεί ακόμα επίσημα κομμάτι του ελληνικού κράτους και βρίσκεται υπό την Γενική (στρατιωτική) διοίκηση. Η διοίκηση αυτή προσπαθεί για την επίλυση πολλών καθημερινών προβλημάτων:
  • Στα 1920 σχεδιάζεται η κατασκευή τηλεγραφικής γραμμής από Πλωμάρι
    προς Παλιοχώρι – Ακράσι και από κει προς Βρύσσα-Πολιχνίτο
  • Εγκρίνεται η μελέτη και το σχέδιο για την περιτοίχιση του Δημοτικού σχολείου Βρίσας
  • Το Μάιο του 1921 το υπουργείο παιδείας ενημερώνει τη Διοίκηση ότι θα στείλει σύντομα τη μελέτη και τον Αύγουστο του ίδιου χρόνου εγκρίνεται η μελέτη για την ανέγερση Σχολής Πολιχνίτου με αίθουσα διασκέδασης των μαθητών για τις μέρες του χειμώνα, οικία για τον διευθυντή και «λουτρώνες» για τους μαθητές.
  • Τον Ιούνιο της ίδιας χρονιάς η Διοίκηση εγκρίνει τα σχέδια και τη μελέτη για τη διοχέτευση των ακαθάρτων υδάτων των εργοστασίων του χωριού μας και εντέλλεται ο Πρόεδρος για την εκτέλεση τους.
  • Στη Σκάλα ο Σύνδεσμος αλιέων Πολιχνίτου γιορτάζει στις 30 Ιουνίου, των Αγίων Αποστόλων, και ο πρόεδρος του Σάββας Φράγκος καλεί τους φιλέορτους στον άγιο Γιάννη.
  • Στα Βασιλικά χάθηκε ένα παιδί 14 ετών, τσομπάνος, και αναζητείται. (Ελευθ. Λόγος 9/5/21)

Λίγους μήνες πριν τη Μικρασιατική καταστροφή, τον Απρίλιο του 1922,  τα χωριά μας αποχαιρέτησαν ένα σπουδαίο «δάσκαλο» έναν αξεπέραστο «σχολάρχη»,  τον Παναγιώτη Κουτρή. Η συμμετοχή και μαθητών από τη Βρίσα στην κηδεία δείχνει την ευρύτητα της εκτίμησης που έχαιρε ο σχολάρχης. Η περιγραφή της εφημερίδας «ΣΑΛΠΙΓΞ» είναι χαρακτηριστική.

Η Μικρασιατική καταστροφή όμως σταματά κάθε αναπτυξιακό έργο, τα σχέδια και οι μελέτες μένουν στα χαρτιά, και η μόνη φροντίδα από το Σεπτέμβριο του 1922 και για τα επόμενα χρόνια είναι η αντιμετώπιση του προσφυγικού προβλήματος.

• Η αλυκή του Πολιχνίτου χρειάζεται εργάτες και εργάτριες για τη συλλογή του αλατιού και στη σχετική ανακοίνωση αναφέρεται ότι οι ενδιαφερόμενοι θα πάρουν πληροφορίες από την επιτροπή περιθάλψεως δηλαδή βασικά απευθύνεται στους πρόσφυγες.(1923)
• Την ίδια χρονιά υπογράφεται η συνθήκη της Λωζάννης η οποία μεταξύ των άλλων προβλέπει και την ανταλλαγή των πληθυσμών. Αυτό δεν αρέσει καθόλου στους πρόσφυγες που διαμένουν στη Βρίσα. Αυτοί λοιπόν «συνελθόντες εις πάνδημον συλλαλητήριον επί άγγελμα αποφασισθείσης ανταλλαγής πληθυσμών ψηφίζουν (α) Διαμαρτύρονται εντόνως κατά ανταλλαγής αποτελούσης ανεπανόρθωτον συμφοράν και απεμπόλησιν εθνικών δικαίων επί Μικράς Ασίας (β) τάσσονται πλευράν Κυβερνήσεως έτοιμοι υπερασπιστούν πατρίου εδάφους πάση θυσία (γ) αναθέτουν Πρόεδρον Κοινότητος διαβιβάσει παρόν ψήφισμα τη σεβαστή Κυβερνήσει»
• Εκτός από τους πρόσφυγες επιστρέφουν και ντόπιοι που είχαν συλληφθεί αιχμάλωτοι (χωρίς να αναφέρεται που και από ποιους) και απελευθερώθηκαν. Προς τούτο στα Βασιλικά διενεργείται έρανος και το προϊόν δίνεται σε 6 άτομα της κατηγορίας αυτής. (Καμπάνα 29/5/23)
• Τον Ιούνιο του 1924 καταφθάνουν στη Σκάλα 20 περίπου οικογένειες προσφύγων που έφυγαν «κρυφίως» από τις Οινούσες.
• Ο εθνικός διχασμός εντάθηκε από την εθνική συμφορά και εκδηλώνεται με κάθε ευκαιρία. Έτσι βλέπουμε τον Αύγουστο του 1924 η «Ένωση Εφέδρων Βρύσσας» να στέλνει επιστολή στο Νομάρχη Λέσβου και να «τον συγχαίρει για την ανδροπρεπή στάση του  απέναντι στους «Παλαιούς Πολεμιστές» της Αγιάσου με την οποίαν υπέδειξε την έννοια του κράτους και του σεβασμού των αρχών» διότι αλλιώς θα καταλήγαμε σε εμφύλιο σπαραγμό!
• Λίγο μετά την μικρασιατική καταστροφή, τον Οκτώβριο, στο Λισβόρι με απόφαση της γενικής Διοίκησης αντικαθίσταται ο Πρόεδρος της Κοινότητας. Λίγους μήνες αργότερα παραιτείται και ένα κοινοτικός σύμβουλος.
• Παράλληλα όμως στις 25 Μαρτίου του 1923 διενεργείται μειοδοτικός διαγωνισμός για την επιλογή του εργολάβου που θα κατασκεύαζε το Παρθεναγωγείο και το γραφείο της Κοινότητας. Όλες τις πληροφορίες για τα Λισβόρι μας τις δίνει η εφημερίδα «Σάλπιγξ»
• Στο μεταξύ υπάρχουν και οι ανθρώπινες παρασπονδίες. Έτσι τον Απρίλιο του 1923 τα καταδιωκτικά αποσπάσματα συλλαμβάνουν 5 άτομα «άπαντα εκ Βρισάς» ως ενόχους ληστείας που διαπράχτηκε πριν ένα μήνα περίπου «παρά το χωρίον Βούρκος»

Η Κοινότητα των Βασιλικών όμως αντιμετωπίζει ένα μεγάλο πρόβλημα. Η σπουδαιότητα του προβλήματος  αναδεικνύεται και απ’ το γεγονός ότι υπάρχουν εκτεταμένα δημοσιεύματα σε τρεις τουλάχιστον εφημερίδες (Καμπάνα, Σάλπιγξ και Ελεύθερος Λόγος). Το πρόβλημα έγκειται στο ότι μετά τη νομική ενσωμάτωση των νησιών μας με το ελληνικό κράτος (Συνθήκη Λωζάνης) αμφισβητήθηκε η κυριότητα της Κοινότητας στο δάσος των Βασιλικών. Το υπουργείο Γεωργίας έστειλε έναν υπάλληλο για να ελέγξει από κοντά την υπόθεση και η γνωμάτευσή του ήταν δυσμενής για την Κοινότητα. Οι κακές γλώσσες της εποχής ισχυρίστηκαν αυτό οφείλεται στο ότι είδε στο σπίτι ενός των προυχόντων του χωριού τη φωτογραφία του Βανιζέλου! Η εφορεία Πλωμαρίου προχώρησε στην ενοικίαση του δάσους σε ιδιώτη. Οι κάτοικοι με επικεφαλής τον Πρόεδρο του χωριού Κωνσταντίνο Ταλιάνη αντιδρούν. Συντάσσουν επιστολή προς τους βουλευτές (πληρεξούσιους) του νησιού εκθέτοντας τα δίκαιά τους και στη συνέχεια ο Πρόεδρος πηγαίνει στην Αθήνα, στο υπουργείο Γεωργίας για να διεκδικήσει αυτό που ανέκαθεν (και επί Τουρκοκρατίας και επί Γενικής Διοίκησης) ανήκε στην Κοινότητα. Δυστυχώς όμως πεθαίνει ξαφνικά. Το πρόβλημα της κυριότητας του δάσους δημιουργήθηκε διότι οι τίτλοι ιδιοκτησίας που είχε η Κοινότητα φυλάσσονταν στην Εκκλησία του χωριού που αποτεφρώθηκε το 1894. Παράλληλα το τουρκικό κτηματολόγιο που υπήρχε είχε μεταφερθεί εξαιτίας του ιταλοτουρκικού πολέμου στη Σμύρνη και τότε δεν ήταν προσιτό.  

• Η ζωή όμως συνεχίζεται. Και τα Βατερά δεν παύουν να ελκύουν τους αριστοκράτες κυνηγούς της Μυτιλήνης. Κάποιοι απ’ αυτούς μάλιστα αποκτούν σπίτια στα Βατερά, όπως ο Παπανικόλας, ο Ζουρέλλης, ο Λευκίας κ.ά. Το Σεπτέμβριο όμως του 1924 τα ορτύκια φαίνεται να λοξοδρόμησαν και να προτίμησαν το Πλωμάρι και αυτό δεν μένει ασχολίαστο από τον Στρατή Παπανικόλα που τότε εκδίδει τον «Ελεύθερο λόγο»: «Η Βρισά έχασε την προτίμηση που είχε από τα ορτύκια. Άλλοτε τα έπιαναν με τα χέρια. Έπεφταν και μέσα στις αυλές των σπιτιών ακόμα! Εφέτος ούτε φτερό δεν είδαν οι Βρισαγώτες. Και ανησυχούν. Και περιμένουν.  Ενώ το Πλωμάρι! Παχύνονται με ορτύκια τετράπαχα και κρασάκι μοσχοβολισμένο οι Πλωμαρίτες!
• Και ο καθένας στη δουλειά του: Έτσι στο ίδιο φύλλο του Ελεύθερου λόγου πληροφορούμαστε ότι ο Γ. Παπανδρέου επισκέφθηκε τη Βρίσα και τον Πολιχνίτο.

Μια μικρή προσπάθεια για μια εξίσου μικρή γεύση του κλίματος στην περιοχή μας κατά το πολύ δύσκολο (ιστορικά) πρώτο τέταρτο του 20^ου αιώνα.