Ειρήνη-Πόλεμος: Η τραγωδία μέσα από την “Ειρήνη” του Αριστοφάνη
Το άρθρο συνοδεύεται στο τέλος με video
Ιγνάτης Ψάνης
ΕΙΣΑΓΩΓΗ
ΜΕ ΤΕΤΟΙΑ ΚΑΙ ΤΟΣΑ ΠΟΛΕΜΙΚΑ ΓΕΓΟΝΟΤΑ ΠΟΥ ΜΑΣ ΠΕΡΙΤΡΙΓΥΡΙΖΟΥΝ, ΕΠΙΛΑΞΑΜΕ ΝΑ ΑΣΧΟΛΗΘΟΥΜΕ ΜΕ ΤΗΝ ΕΙΡΗΝΗ ΑΠΟ ΜΙΑ ΑΛΛΗ ΟΠΤΙΚΉ, ΑΥΤΗ ΤΟΥ ΑΡΙΣΤΟΦΑΝΗ
Το θέμα του έργου του ΑΡΙΣΤΟΦΑΝΗ (445 π.Χ.-385 π.Χ.), “ΕΙΡΗΝΗ” θεωρείται ένα από τα πιο αντιπολεμικά έργα όλων των εποχών. Το έργο πια αυτό, όπως και ένα πλήθος θεατρικών έργων της εποχής του “χρυσού αιώνα” θεωρούνται κλασικά, διαχρονικά με λίγα λόγια, γιατί ανιχνεύουν, προβάλλουν και αποκωδικοποιούν τα βαθύτερα και ουσιαστικότερα κίνητρα της ανθρώπινης συμπεριφοράς, κάνοντας παράλληλα εντυπωσιακές τομές και βαθυστόχαστες αναγνώσεις και αναλύσεις των κοινωνικών δρωμένων.
ΧΑΡΑΚΤΗΡΙΣΤΙΚΑ ΤΗΣ ΑΡΙΣΤΟΦΑΝΙΚΗΣ ΤΕΧΝΗΣ
Πηγή:https://www.iep.edu.gr
O Aριστοφάνης, που θεωρείται ο Πατέρας της αττικής κωμωδίας, είναι ένας μεγαλοφυής κωμωδιογράφος. Εμπνέεται από το κοινωνικό γίγνεσθαι της εποχής του: τα προβλήματα του δήμου, τις πολιτικές αντιπαραθέσεις, τα νέα φιλοσοφικά ρεύματα και τους ιδεολογικούς προσανατολισμούς, τα φαινόμενα διαφθοράς της εξουσίας, τις οικονομικές μεταλλάξεις και όλα τα πράγματα και τα πρόσωπα που απασχολούν τους συμπολίτες του και την καθημερινότητά τους. Oι Aθηναίοι ένιωθαν έντονα συνδεδεμένοι με τα δρώμενα επί σκηνής και, συμφωνώντας ή διαφωνώντας, συνειδητοποιούσαν ότι αυτό που έβλεπαν τους αφορούσε άμεσα.
Tο έργο του Aριστοφάνη απηχεί την πνευματική και πολιτική ζωή της Aθήνας του 5ου αιώνα και διακρίνεται για:
•την ανεξάντλητη κωμική φλέβα (καυστική σάτιρα και λεπτή ειρωνεία, ευτράπελες και άσεμνες σκηνές με χοντροκομμένες χειρονομίες),
•την πολιτική διάσταση των κωμωδιών με θέματα τόσο επίκαιρα, που προκαλούν δέος,
•την πληθωρική και τολμηρή φαντασία και την ελευθερία έμπνευσης,
•τη θεατρική δεξιοτεχνία (κωμικά ευρήματα: λογοπαίγνια, φάρσες, ευφυείς υπαινιγμοί, παρωδίες αλλά και λυρικές εκτροπές),
•το λεκτικό πλούτο, λεξιλόγιο από όλα τα στρώματα, διανθισμένο με πολλές βωμολοχίες και παράτολμους σχηματισμούς.
H ποικιλία της γλώσσας καθρεφτίζει την αντίστοιχη του περιεχομένου, μέσα στην οποία πραγματικά και φανταστικά στοιχεία αναμειγνύονται με ανεπανάληπτο τρόπο.
O Aριστοφάνης αντλεί από κάθε πηγή: προγενέστερη ποιητική παραγωγή, πεζό λόγο, κείμενα νόμων, γλώσσα του απλού λαού· χρησιμοποιεί λέξεις ονοματοποιημένες, που αποτελούν μίμηση φωνής των ζώων ή πτηνών, κάνει παρεμβάσεις στη σημασία των λέξεων, πλάθει πολλές νέες, δημιουργεί σύνθετες που φτάνουν ως την υπερβολή.
Tα πρόσωπα των κωμωδιών του είναι συνήθως πολυάριθμα· ο κύριος, όμως, ήρωας με διαφορετικά ονόματα σε κάθε έργο είναι ο μέσος Aθηναίος πολίτης, που αγανακτεί για ό,τι ανάποδο συμβαίνει στην πολιτική και κοινωνική ζωή. Eπικρίνει τις υπερβολές της δημοκρατίας στηλιτεύοντας αυτούς που κυβερνούν· γι’ αυτό επιτίθεται με τόλμη και βιαιότητα στους πολιτικούς και στρατιωτικούς ηγέτες της εποχής, στους πολεμοχαρείς δημαγωγούς, στους δικομανείς και φιλοπόλεμους, στους κήρυκες νέων ιδεών (κυρίως τους σοφιστές), ακόμη —έστω και άδικα— στο Σωκράτη και στον Eυριπίδη. Συνεχώς εγκωμιάζει τις δοξασμένες μέρες του παρελθόντος της δημοκρατικής Aθήνας, παραμένοντας προσκολλημένος στις παραδόσεις.
Η ΕΠΟΧΗ
Το 431 π.Χ. ξέσπασε ο πόλεμος ανάμεσα στην Αθήνα και τη Σπάρτη, ένας πόλεμος που είχε υπόβαθρό του ειδικότερα συμφέροντα οικονομικά και γενικότερα τον έλεγχο των γεωστρατηγικών περιοχών της εποχής. Για δέκα χρόνια ο πόλεμος ήταν αμφίρροπος και δεν έλεγε να τελειώσει. Λεηλασίες περιοχών, επέκταση του πολέμου και στη θάλασσα, λοιμός στην Αθήνα, από τον οποίο πέθανε και ο Περικλής και κυριαρχία φιλοπόλεμων ηγετών, που διαμόρφωναν ένα απόλυτα εχθρικό κλίμα μεταξύ των εμπολέμων και οι οποίοι ηγέτες σκοτώθηκαν, ευτυχώς, στη μάχη της Αμφίπολης το 422π.Χ., δίνοντας έτσι την ευκαιρία να υπογραφεί η Ειρήνη του Νικία λίγο καιρό μετά την παράσταση του Αριστοφάνη, με την οποία οι λαοί των δύο αντιπάλων ήλπιζαν ότι θα λήξει ο Πελοποννησιακός πόλεμος.
Η ΥΠΟΘΕΣΗ
Ένας καταταλαιπωρημένος από τον πόλεμο, που δε λέει να τελειώσει ανάμεσα στους Αθηναίους και στους Λακεδαιμονίους, αμπελοκαλλιεργητής της Αττικής, ο Τρυγαίος, (τα ονόματα στο έργο έχουν πάντοτε τη σημασία τους) αποφασίζει απελπισμένος να κάνει το μεγάλο τόλμημα: να ανέβει στον Όλυμπο και να ρωτήσει τον Πατέρα των θεών και των ανθρώπων, τον Δία, τι σκοπό έχει τέλος πάντων στο μυαλό του, τι θα γίνει με τούτο το ζήτημα, τον πόλεμο, που βασανίζει τους ανθρώπους και λύση δεν φαίνεται. Με ένα πελώριο κοπροσκαθάρι ανεβαίνει λοιπόν στον Όλυμπο αλλά ο πορτιέρης, ο Ερμής, δε τον αφήνει εύκολα να περάσει. Θέλει και αυτός το δωράκι του, το λάδωμα!
Τα πράγματα όμως εκεί ψηλά είναι πολύ άσχημα, γιατί οι θεοί μπροστά στις τεράστιες αγριότητες του πολέμου αποσύρθηκαν σε ψηλότερες περιοχές του αιθέρα και ο μόνος που έμεινε στα παλάτια τα θεϊκά είναι ο Πόλεμος, ο οποίος εμφανίζεται ξαφνικά, απειλεί τους πάντες και τα πάντα. Ο Τρυγαίος που κρυφακούει πανικοβάλλεται και με την εμφάνιση αλλά και με τα λόγια του Θεού, ο οποίος ψάχνει ένα γουδοχέρι, για να λιανίσει μέσα στο γουδί, που έχει βάλει όλες τις πόλεις- κράτη. Στέλνει τον βοηθό του τον Κυδοιμό να βρει γουδοχέρι αλλά δυστυχώς (ευτυχώς για τον Τρυγαίο) δεν βρίσκει. (Το γουδοχέρι συμβολίζει τους πολεμοκάπηλους, τους φιλοπόλεμους και από τις δύο πλευρές, τον Κλέωνα από τη μεριά των Αθηναίων και τον Βρασίδα από τη μεριά των Λακεδαιμονίων, που έχουν πεθάνει). Μην ξεχνάμε πως το έργο παίχτηκε το 421 π.χ. όταν υπήρχε προσωρινή ειρήνη.
Έτσι λοιπόν ο Τρυγαίος βρίσκει την ευκαιρία, ξεσηκώνει τους Αθηναίους ( πρόκειται για τον χορό) και τρέχουν άπαντες και απελευθερώνουν την Ειρήνη, τραβώντας την με σχοινιά από τη σπηλιά στην οποία ο Πόλεμος την είχε μαντρώσει, βάζοντας μπροστά στη σπηλιά και ένα τεράστιο βράχο, ώστε να μη μπορεί να βγει. Μαζί της εμφανίζονται η Οπώρα, θεά της καρποφορίας, και η Θεωρία, ήταν η προσωποποίηση των επίσημων αποστολών σε γιορτές φιλικών πόλεων και η χαρά του πανηγυριού.
Η Ειρήνη απελευθερώνεται αλλά δεν μιλά, δε φαίνεται χαρούμενη, δεν πανηγυρίζει, γεγονός για το οποίο όλοι απορούν. Τους εξομολογείται, λοιπόν, ότι είναι πολύ στεναχωρημένη, γιατί οι άνθρωποι δεν της δίνουν καθόλου σημασία, δεν σκέφτονται τα αγαθά της και έχουν το μυαλό τους μόνο στον πόλεμο, από τον οποίο κερδίζουν οι πολεμοκάπηλοι, οι οπλοπώλες, που νοιάζονται μόνο για τα προσωπικά τους κέρδη.
Ο Τρυγαίος περιγράφει όσα έγιναν από τον πόλεμο, ότι οι καταστροφές έφτασαν στο χειρότερο βαθμό, ότι οι άνθρωποι είναι δυστυχισμένοι, ταλαιπωρημένοι και κατεστραμμένοι. Και τελικά πείθει την Ειρήνη θα ξαναγυρίσει κοντά τους.
Όλοι μαζί κατεβαίνουν στη γη από μία κατάβαση την οποία Ερμής δείχνει στον γεωργό. Τώρα πια όλες οι σκηνές παίζονται στη γη. Η Θεωρία ξεγυμνωμένη πλουσιοπάροχα παραδίνεται από τον Τρυγαίο στους βουλευτές, η Ειρήνη παίρνει τη θυσία της, από όπου διώχνεται ένας παρασιτικός χρησμολόγος, μαζί με τους αγύρτικους χρησμούς του.
Ακολουθούν πάλι επεισοδιακές σκηνές που αντιπαραθέτουν τα αγαθά της Ειρήνης με τους πολεμοκάπηλους, για τους οποίους έρχονται δύστυχοι καιροί. Το έργο τελειώνει με το χαρούμενο γάμο του Τρυγαίου με την Οπώρα.
ΑΚΟΛΟΥΘΕΙ VIDEO ΤΟΥ ΕΡΓΟΥ ΑΠΟ ΤΗΝ ΠΕΙΡΑΜΑΤΙΚΗ ΣΚΗΝΗ ΚΑΛΑΜΑΤΑΣ
