Δημοσιεύσαμε αυτή τη βδομάδα τον” Πολιχνιάτικο Κλήδονα” από την κα Πηνελόπη Ψάνη. Με το άρθρο που ακολουθεί έχουμε την ευκαιρία να παρακολουθήσουμε μια άλλη, σφαιρική προσέγγιση του εθίμου και των εκδηλώσεων του Κλήδονα σ’ ολόκληρο τη νησί, από τον κ. Ευάγγελο Χατζημανώλη.
Στις 24 Ιουνίου η γέννηση τού Ιωάννου τού Προδρόμου, αρχή τού θερινού ηλιοστασίου. Αντίστοιχη ημερομηνία η 25 Δεκεμβρίου με την Γέννηση του Χριστού, αρχή του χειμερινού ηλιοστασίου.
Για μεν το θερινό ηλιοστάσιο αυτή την ημερομηνία, η μεγαλύτερη ημέρα έχει διάρκεια 15 ωρών και η νύχτα 9, κι από ’κει και μετά αρχίζει σταδιακή μείωση της ημέρας μέχρι τις 21 Δεκεμβρίου που θα είναι 9 ώρες και η νύχτα 15 και πάλι ξανά μείωση σταδιακή της νύχτας και το μεγάλωμα της μέρας μέχρι τον Ιούνιο. Αυτός είναι ο κύκλος της ζωής!
Αυτές λοιπόν τις δυο ημερομηνίες, σημαδιακή καμπή στην πορεία τού χρόνου με την τροχιά της γης γύρω απ’ τον ήλιο, ο άνθρωπος από αρχαιοτάτων χρόνων τις θεωρούσε σταθμούς σημαντικούς στην ζωή του και τις γιόρταζε ανάλογα με διάφορες τελετές.
Για το θερινό ηλιοστάσιο που άρχιζε η συγκομιδή των καρπών και η σοδειά τους να περάσει ο άνθρωπος τις κρύες μέρες του χειμώνα, (ο ήλιος γέρνει λέει προς τον θάνατο), ήταν συγχρόνως και η ανταμοιβή στους κόπους του και στον ιδρώτα του που παράλληλα θα απολάμβανε και τις ζεστές, όμορφες, ηλιόλουστες και ξέγνοιαστες ημέρες του καλοκαιριού. Όσο για το χειμερινό ηλιοστάσιο, γιόρταζε την αναγέννηση της φύσης (άνοδο, ζωντάνεμα του ήλιου) που θα άρχιζε να μεγαλώνει η μέρα, να πρασινίζει η γης και ξανά πάλι να ριχτεί στον μόχθο για την επιβίωσή του.
Και το ένα και το άλλο ηλιοστάσιο γιορτάζονταν απ’ τα αρχαία χρόνια και πριν την Γέννηση τού Χριστού, με τελετές προσαρμοσμένες στις τότε θρησκευτικές λατρείες και συνήθειες.
Στην περίπτωση τώρα τού κλήδονα, που σημαίνει προφητικό λόγο, είδηση, και παράγεται από την αρχαϊκή λέξη «κληδών» δηλαδή ο τρόπος με τον οποίο μαντεύει κανείς το μέλλον, υπήρχε στην αρχαιότητα θεά Κληδόνα, στην δε Σμύρνη και ιερό Κληδόνων.
Με την έλευση του Χριστιανισμού αυτές οι αρχαίες λατρευτικές εκδηλώσεις μεταλλάχτηκαν ας πούμε και προσαρμόστηκαν ανάλογα με τον τόπο και τα ήθη της εποχής.
Η σημασία του κλήδονα όπως τον ξέρουμε τώρα και που έχει τις ρίζες του στην αρχαιότητα, είναι στο ότι ο άνθρωπος στην σημαντική αυτή καμπή του χρόνου, θέλει να μάθει, να μαντέψει το μέλλον του και να προλάβει να αποτρέψει κάθε κακό, ή να στρέψει την τύχη του να τον ευνοήσει στην ζωή του, με διάφορες τελετουργικές πράξεις και με την βοήθεια τού Άγιου Γιάννη ο οποίος έπεται στο αγιολόγιο μετά την Παναγία και κατέχει ξεχωριστεί θέση στην συνείδηση τού Ελληνικού λαού με πολλές γιορτές αφιερωμένες στην μνήμη του. Αξιοσημείωτο είναι ότι μεταξύ τού Ιησού και του Ιωάννη, τόσο στην μυστηριακή τους γέννηση, όσο στην ζωή, την διδασκαλία και τον θάνατό τους, υπάρχει καταπληκτική αντιστοιχία (ο Ιωάννης και συγγενής τού Χριστού ήταν 6 μήνες μεγαλύτερος απ’ τον Χριστό). Και επειδή η γέννηση τού Χριστού ορίστηκε την 25 Δεκεμβρίου αρχή του χειμερινού ηλιοστασίου, επόμενο ήταν η γέννηση τού Ιωάννη να συμπέσει 24 Ιουνίου στην αρχή τού θερινού ηλιοστασίου ή ηλιοτροπίου, γι’ αυτό και η γιορτή λέγεται τ’ Αϊ-Γιαννιού τού Λιτροπιού, ή Αλιτροπιού, ή Λαμπροφόρου.
Το κύριο τελετουργικό μέσο και εργαλείο του κλήδονα, τουλάχιστον για εμάς εδώ στην Λέσβο, είναι το πήλινο δοχείο (γραγούδα ή κουτρουπέλ’). Έχει την σημασία του να είναι πήλινο και όχι πλαστικό ή μεταλλικό ή γυάλινο, κι αυτό διότι το πήλινο προέρχεται από τα τρία κύρια στοιχεία της φύσης, το νερό, το χώμα και την φωτιά, άρα η γραγούδα έχει εκείνες τις μυστηριακές ιδιότητες για το μάντεμα. Μέσα σ’ αυτήν λοιπόν μπαίνει το αμίλητο νερό που παίρνεται από τρεις βρύσες (σημαντικό κι αυτό) με το κουμάρι (πήλινο κι αυτό) που το κρατά μικρό κορίτσι ή αγόρι στην ανάγκη, και που δεν πρέπει να είναι ορφανό είτε από πατέρα είτε από μητέρα.
Μέσα στην γραγούδα ή κουτρουπέλ’ στην συνέχεια μαζεύονται τα «ριζικάρια» δηλαδή τα αντικείμενα που δίνουν οι συμμετέχοντες για το μάντεμα όταν θα βγάζει ένα-ένα από νερό το ίδιο κορίτσι που θα εκτελεί χρέη ας πούμε βοηθού Πυθίας. Το κορίτσι σκεπασμένο ολόκληρο μαζί με την γραγούδα στο μικρό τραπέζι με κόκκινο μεγάλο πανί, χωρίς να βλέπει τι πιάνει μέσα στην γραγούδα και βγάζοντας το χέρι έξω απ’ το πανί, το δείχνει αφού η Πυθία θα πει πρώτα το μαντικό δίστιχο που θα αντιστοιχεί στο αντικείμενο, κι αυτό για να υπάρχει το αλάθητο.
Με την πάροδο όμως των χρόνων το μάντεμα εξελίχτηκε σε δίστιχα ή τετράστιχα επαινετικά, ερωτικά, σκωπτικά και ειδικά εδώ σ’ εμάς στην Λέσβο με την ντοπιολαλιά, μέχρι και αδιάντροπα και καυστικά…(όπως τα αποκριάτικά μας) που χαρακτηρίζουν πια τον σημερινό κλήδονα και που έχουν την…ασυλία στο να ειπωθούν ελεύθερα και χωρίς καμιά παρεξήγηση. Γι’ αυτό υπάρχει και η γνωστή ρήση «αυτά τα λεν στον κλήδονα, ή αυτά είναι για τον κλήδονα»!
Η όλη διαδικασία του κλήδονα γίνεται σε τρεις φάσεις: Πρώτη, την παραμονή οι «φωτιές» ή «κάψαλα» ή «κακαρόνις» ή «καραμούστις» όπως τα λέμε. Τα δε υλικά για την καύση, είναι κι αυτά με μυστηριακή ιδιότητα και λέγονται «ακστάρ» και τα οποία δεν πρέπει να βγάζουν καπνό αλλά μεγάλες καθαρές λόγχες φωτιάς αρκετού ύψους ώστε περνώντας το σώμα πηδώντας μέσα απ’ αυτές να καίονται όλα τα κακά και να παίρνει δύναμη ζωής. Τα «ακστάρ» είναι: α) Το παρά Θεού ευλογημένο κλήμα, ήτοι ξερές «κληματσούρες» κρατημένες από το κλάδεμα του αμπελιού. β) Τα μαγιάτικα ξερά στεφάνια από την Πρωτομαγιά, για να καούν τα κακά του σπιτιού και γ) Τα ξερά κλαδιά μουριάς (σκαμιόκλαδα) από «τα αγόρια» δηλαδή τους μεταξοσκώληκες, αυτά τα τα πεντακάθαρα, που δεν επιδέχονται βρωμιά, σκουλήκια και που τρώγοντας τα χλωρά φύλλα της μουριάς πάνω στα καθαρά σεντόνια όπου τα άπλωναν οι νοικοκυρές της Λέσβου μέσα στο μεγάλο δωμάτιο του σπιτιού, έφτιαχναν σιγά-σιγά τα γνωστά «κουκούλια» του μεταξιού!
Πηδώντας μέσα απ’ την φωτιά τρεις φορές από Βοριά-Νοτιά, Ανατολή-Δύση, λέγονται διάφορες ευχές όπως « αφήνου τουν κακόχρουνου κι πάου στουν καλόχρουνου» κάτι ανάλογο και στην αρχαιότητα «έφυγον κακόν, εύρον άμεινον» ή «άγιου μ Γιάνν’ του τσιφάλ’ ιμ να γιάν’» (ο άγιος Γιάννης είναι λέει για τον πονοκέφαλο) ή «όσου βαρεί η πέτρα, να βαρεί ντ μπαμπά μ ι κισές» και άλλα για διάφορες επιθυμίες, υγεία, οικονομική άνεση, για καλό γάμο τα κορίτσια κ.λ.π, και αφήνουν στην τρίτη φορά να πέσει μέσα στην φωτιά μια πέτρα που την κρατάνε στο χέρι πηδώντας.
Φωτιές πηδούσαν και στο Βυζάντιο αλλά και στην Δύση από παλιά. Η παράδοση λέει ότι όταν η στείρα και γερασμένη Ελισάβετ γέννησε τον Ιωάννη (κάτι που κανείς δεν το περίμενε), αυτό το πρωτάκουστο γεγονός μαθεύτηκε με μιας σε όλη την Παλαιστίνη με φωτιές που άναψαν από κορφή σε κορφή, δηλαδή τις γνωστές στην αρχαιότητα «φρυκτωρίες»!
Μετά το τέλος του πηδήματος στις φωτιές, οι ανύπαντρες κοπέλες έφτιαχναν μικρές άζυμες πίτες με μπόλικο αλάτι και τις έψηναν στην χόβολη. Αργά το βράδυ πριν να κοιμηθούν έτρωγαν απ’ αυτές και όπως ήταν φυσικό πάνω στον ύπνο τους διψούσαν για τα καλά, οπότε αυτόν που θα έβλεπαν σε όνειρο να τις δίνει ένα ποτήρι νερό… αυτόν και θα έπαιρναν για άντρα!
Δεύτερη διαδικασία μετά τις φωτιές το ίδιο βράδυ είναι το πάρσιμο του νερού και η τοποθέτησή του στο πήλινο δοχείο με τα ριζικάρια, σκέπασμα με κόκκινο πανί της γραγούδας και κλείδωμα με κληματσούρα, αφήνοντάς την όλη την νύχτα έξω να αστρονομηθεί. Πάλι κι εδώ μυστηριακή διαδικασία. Τέλος τρίτη φάση, το άνοιγμα του κλήδονα την επόμενη βραδιά στην γειτονιά με συμμετοχή μεγάλων και μικρών και που τον κύριο λόγο έναρξης τον έχει η γηραιότερη όλων λέγοντας: «Ανοίξιτι τουν Κλήδουνα στ’ Αγιού Γιαννιού τη χάρη // κι όποιου είνι καλουρίζικου, να έρτει να του πάρει». Οι άλλες απαντούν: «Ανοίγουμι την Κλήδουνα στ’ Αγιού Γιαννιού τη χάρη // κι όποιου είνι καλουρίζικου, να έρτει να του πάρει» και έτσι συνεχίζεται η όλη διαδικασία με κέφι, πειράγματα αλλά και ερωτικά φλερταρίσματα που δεν απολείπουν!
Πέρα απ’ αυτά, ανάμεσα στις δυο αυτές μέρες αλλά και μετά, ακολουθούσαν παλιά και άλλες τελετουργικές πράξεις από τις γυναίκες για να στρέψουν την τύχη ευνοϊκά στα σπιτικά τους και ειδικά οι κοπέλες να συνεχίζουν το κυνήγι της τύχης για την αποκατάστασή τους, ποιον και πώς θα είναι αυτός που θα πάρουν για άντρα τους. Οι νοικοκυρές άπλωναν από τα παράθυρα ή τα μπαλκόνια τα προικιά, τα σεντόνια και άλλα ρούχα, για να μην τα πιάσει ο σκόρος, όπως επίσης ράντιζαν με κληδόνερο… τα σπίτια για να αποτραπεί κάθε κακό. Ακόμα έκαναν και «αυγομαντία» και «μολυβομαντία», σπάζοντας ένα αυγό και ρίχνοντάς το ασπράδι στο καυτό νερό, έβλεπαν και εξηγούσαν ανάλογα το σχήμα που έπαιρνε, το ίδιο και λιωμένο μολύβι που το έριχναν κι αυτό στο νερό. Κι άλλα πολλά.
Η «γραγούδα» τού κλήδονα εδώ στην Λέσβο, είναι το ανεξάντλητο πνεύμα των κατοίκων τού νησιού μας. Μέσα απ’ αυτήν θα ανασύρουν τις χαρές, τους καημούς, τους πόθους και τις ελπίδες τους και θα τις κάνουν δίστιχα τραγούδια.
Τραγούδια που δημιούργησε αυτός εδώ ο λαός στο πέρασμα των χρόνων, για να καλοπιάσει την μοίρα του που πάντα στραβά τον κοιτά, να υμνήσει την αγάπη που πλανιέται με χάρη κι ομορφάδα στους ελιώνες και στ’ ακρογιάλια, και να χτυπήσει το στραβό και το άδικο που ξέρει να το πιάνει… όσο καμουφλαρισμένο κι αν είναι, πληρώνοντας ανάλογα τους άδικους και καταπιεστές του, διασκεδάζοντας συγχρόνως με χιούμορ τον πόνο του.
Κάποιο απ’ αυτά τα τραγούδια θα τ’ ακούσει η μοίρα και θα χαμογελάσει, κάποιο απ’ αυτά θα συγκινήσει τον έρωτα και θα φέρει χαρά στα σπιτικά, κάποιο απ’ αυτά θα τ’ ακούσουν οι άνθρωποι, οι έχοντες και κατέχοντες και θα τον προσέξουν αυτόν τον λαό… Κι αν δεν γίνει τίποτα απ’ όλα αυτά, ε δεν χάλασε κι ο κόσμος, θα μείνει το γέλιο, η εκτόνωση και η ικανοποίηση τηρώντας την παράδοση που είναι και το σημαντικότερο της ταυτότητάς μας, της ύπαρξής μας, ειδικά στις μέρες μας που μας γυρωφέρνουν ένα σωρό πολιορκητές να «μπουν στην πόλη οι οχτροί» να αλώσουν και να αλλοτριώσουν τα πάντα, και όχι τίποτα αλλά υπάρχει και ο φόβος της… Κερκόπορτας !!
